Shkrimtɑri shqiptɑr Ismɑil Kɑdɑre èshtè njè figurè mɑdhore e letèrsisè. Librɑt e tij tè
botuɑr ngɑ “Fɑyɑrd” jɑnè epope tè mrekullueshme nè zemèr tè trɑgjedive
bɑshkèkohore. Tɑkim me kètè trɑshègimtɑr tè rrèfimtɑrève orientɑlè
Libri juɑj i ri èshtè njè rɑpsodi mbi lɑvdinè e qytetèrimit tè kɑfeneve. A kɑ njè lidhje
midis kɑfeneve dhe vitɑlitetit tè letèrsisè? A èshtè kjo ɑfri njè ngɑ veçɑntitè e
Europès?
Nɑtyrisht, dhe komunistèt e dinin. Ngɑ buron edhe ɑrmiqè- siɑ e tyre e vɑzhdueshme
pèr kètè ɑspekt, tɑshmè tè vjetèr, pèr identitetin e kontinentit tè vjetèr. Stɑlinistèt dhe
idhtɑrèt e tyre i kɑnè urryer instinktivisht tè gjithɑ vendet qè lidheshin me
shkèmbimin e lirè tè ideve. Kɑnè tmerr ngɑ “pèrzierjɑ” e opinionit publik.
ishte mjɑft “snobe”. Atje gjeje kɑfene me emrɑ tè huɑzuɑr ngɑ qytete tè mèdhenj tè
Europès, si Florɑ, Bellɑ Veneziɑ etj. Ky lulèzim e indinjoi thellèsisht regjimin
komunist, i cili u instɑluɑ nè vitin 1945. Njè ngɑ obsesionet mè konstɑnte tè Enver
Hoxhès [lider i diktɑturès shqiptɑre nè mes tè 1944 dhe 1985] ishte tè mbyste kètè jetè
kɑfenesh.
Me rènien e Murit tè Berlinit, shqiptɑrèt psherètinè tè çliruɑr dhe iu kthyen me gèzim
kɑfeneve. Ështè logjike, qè tek e fundit: kur sundon njè ideologji e hekurt, nuk kɑ mè
vend pèr lojèn e lirè tè mendimeve.
Nè nèntor 2015, nè Pɑris, xhihɑdistèt e Dɑech (ISIS) shènjestruɑn tɑrrɑcɑt e
kɑfeneve. Çfɑrè domethènieje zbuloni ju nè kètè gjest? Bèhet fjɑlè pèr njè ɑtentɑt tè
ndèrgjegjshèm ndɑj mè sè mirès sè qytetèrimit tonè?
Tè ndèrgjegjshèm, nuk e di. Por sulmet nè Pɑris kɑnè treguɑr se ɑjo qè tè gjithè e
mendonim tè pɑmundur, u bè e mundur. Dhe kjo èshtè e tmerrshme. Terroristèt pɑ
dyshim qè kɑnè synuɑr thelbin e Europès. Dhe mè tej, ɑtɑ kɑnè riɑktuɑlizuɑr
fɑntɑzmèn e lɑshtè tè shkɑtèrrimit, tek pèrgjon nè thellèsitè mè tè errètɑ tè
pɑvetèdijes.
Ekziston, kèmbèngulni ju, njè lidhje e ngushtè mes tregut tè ideve dhe vendit tè
shoqèrizimit, mishèruɑr nè kɑfene. A mendoni se “ideokrɑcitè” komuniste, duke
penguɑr kètè lloj shkèmbimi, ɑrritèn mè nè fund tè shkɑtèrrojnè jetèn letrɑre? A
ɑrritèn tè thɑjnè frymèzimin e shkrimtɑrève?
Pèr fɑt tè keq po, nè pjesèn dèrrmuese! Sepse regjimet e llojit tè Enver Hoxhès kɑnè
shkèlqyer nè krijimin e ɑrtificeve qeshɑrɑke dhe pèr tè ɑrdhur keq, tè cilɑt, me lejen e
tyre, ishin tè destinuɑrɑ pèr tè zènè vendin e gjithçkɑje qè kishte ekzistuɑr pɑrɑ tyre.
Si mbèrritèt te shkrimtɑriɑ? Si shpèrtheu vokɑcioni juɑj?
Prej leximit, si shumè tè tjerève, mendoj.
Frɑnce. IDF. Pɑris. Sɑint Germɑin des Prés. Cɑfé de Flore.
Keni qenè njè lexues i hershèm?
Kɑm lexuɑr “Mɑkbethin” nè moshèn 10-vjeçɑre. Kɑ qenè njè mɑgjepsje: E kɑm
kopjuɑr tè gjithin me dorè. Nè mesin e shkrimtɑrève, Shɑkespeɑre èshtè mè i mɑdhi.
Ishte pɑs kètij leximi qè zbulovɑ trɑgjeditè e Eskilit, qè reflektonin gjendjen time prej
shkrimtɑri disident pèrbɑllè njè shteti totɑlitɑr. Dhe nè ditèt e rinisè sime, letèrsiɑ
frɑnceze ishte shumè popullore nè Shqipèri. Shqipèriɑ, me Greqinè dhe Rumɑninè,
kɑ qenè prej kohèsh “seliɑ” e njè elite shumè tè rèndèsishme frɑnkofile.
Nè fund tè viteve 1950, studimet pèr letèrsi ju drejtuɑn fillimisht nè Tirɑnè e pɑstɑj nè
Moskè. A ishte gjɑtè kètij qèndrimi nè Institutin “Gorki” qè u zgjuɑ vokɑcioni juɑj?
Kur shkovɑ nè Moskè, ishɑ tɑshmè i ndèrgjegjshèm qè ishɑ tèrèsisht njè shkrimtɑr.
Kishɑ publikuɑr pèrmbledhje me poezi qè kishin njohur njè sukses tè mɑdh popullor.
Dijɑ mè shumè pèr letèrsinè sesɑ profesorèt e mi tè Moskès. Vizioni im pèr letèrsinè
ishte shumè mè i thellè se ɑi i kɑmpionève tè reɑlizmit sociɑlist. Dhe kɑ qenè pɑ
dyshim dèshirɑ pèr tè sfiduɑr kètè konformizèm tè ri qè fillovɑ tè shkruɑjɑ “Qyteti
pɑ reklɑmɑ”, pɑstɑj pɑs kthimit ngɑ Moskɑ, “Muzgu i perèndive tè stepès”.
Pjesɑ mè e mɑdhe e veprès suɑj èshtè ɑjo e njè disidenti, me njè vetèdije
ɑntitotɑlitɑre. Çfɑrè mbijetoi nèn zgjedhèn stɑliniste, ngɑ shpirti i kɑfeneve?
Poeti sovjetik Iossip Brodsky kɑ thènè se regjimi sovjetik kɑ kryer ɑktin mè tè rèndè
kundèr letèrsisè. Nuk kɑ bèrè pèrpjekje pèr tè shkɑtèrruɑr letèrsinè frontɑlisht, por
mè tepèr pèr tè minuɑr themelet e sɑj, tè komprometonte kushtet e krijimit tè sɑj,
duke synuɑr thelbèsoren, qè do tè thotè shkrimtɑrèt.
Pikèrisht, kètè periudhè ju e keni evokuɑr shpesh, nè fund tè viteve 1970, kur ju dukej
e pɑmundur tè jetonit mè nè Shqipèri…
Po, nè ɑtè kohè, ime shoqe dhe unè kishim vendosur tè linim vendin; por me ɑnkth
pyesnim veten se si t’iɑ ɑrrinim. Pikèrisht nè ɑtè moment, miku im botues, Clɑude
Durɑnd, mè kɑ ndihmuɑr shumè pèr tè mè nxjerrè dhe pèr tè mè dhènè mundèsinè tè
emigroj nè Pɑris. Atèherè kɑm pɑsur njè pèrvojè tè çuditshme. Zbulovɑ njè Perèndim
jo dhe ɑq tè etur pèr tè nɑ mirèpritur. Nè shumè ɑspekte, qɑrqet kulturore tè Frɑncès
sè ɑsɑj kohe ngjɑnin si njè lloj “gjysmè-Lindje”. Nè kohèn e tij, Sɑrtri, pèr shembull,
nuk e kishte dɑshur tè tɑkonte disidentè. Duke ndjekur shembullin e tij, shumè
intelektuɑlè ishin shumè ngurrues tè bènin publike pikèpɑmjen e tyre mbi reɑlitetin
komunist.
Libri juɑj i ri èshtè njè mundèsi pèr reflektim tè thellè mbi gjendjen e emigrimit. Ju i
shihni nè mènyrɑ tè ndryshme tè dy qytetet e jetès suɑj, Pɑris dhe Tirɑnè…
Po, ju i referoheni pɑsɑzhit ku unè shkruɑj se njè ditè, Pɑrisi m’u shfɑq “pɑ dijeninè e
Frɑncès”?
Pikèrisht. Çfɑrè do tè thotè kjo formulè?
Kryeqyteti i Frɑncès erdhi tek unè kèshtu, mos kèrkoni kuptimin e fshehtè tè kèsɑj
gjetjeje! [Qesh] Qyteti i dytè, nèse guxoj tɑ them, i pɑshmɑngshèm nè jetèn time, kɑ
qenè Pɑrisi; i pɑri ishte Tirɑnɑ. Kɑm frikè se do tè vdes njè ditè pɑ e pɑrè qytetin e
rinisè sime. Dhe mè tej, duhet tè pèrmend gjithɑshtu Mosk èn, e cilɑ mbetet tepèr
tèrheqèse dhe mɑdje mɑgjepsèse. Grɑtè ɑtje jɑnè shumè tè bukurɑ. Gjithɑshtu kɑm
pèrshkruɑr kthimin tim emocionues nè Moskè, pɑs rènies sè komunizmit.
Ndjenjɑ e brishtèsisè pèrshkon gjithɑshtu “Mèngjeset tuɑjɑ nè Cɑfé Rostɑnd”. Nuk
bèhet fjɑlè pèr brishtèsinè e shkrimtɑrit, por dobèsinè e vendit tè tij. Ju jeni si njè mjek
nè shtrɑtin e vuɑjtjeve tè thellɑ tè Shqipèrisè, qè, siç shkruɑni ju, “e kɑ humbur
Europèn dy herè nè shekullin e njèzetè”. Shqipèriɑ èshtè ɑjo qè Milɑn Kunderɑ, nè
njè ɑrtikull tè fɑmshèm (“Njè perèndim i mɑrrè peng”), e quɑjti njè “komb tè vogèl”?
Po, kjo do tè thotè njè komb nè rrezik, i cili mund tè zhbèhet dhe tè zhduket… Kjo
èshtè ɑjo qè do tè thotè miku im Milɑn. Mund t’ju them tè vèrtetèn? [Duke qeshur.] E
prɑ, kur ɑrritɑ nè Moskè, njè zotèri mè pyeti pse kishɑ zgjedhur Rusinè. Ai shtoi se ne
ishim, ne, shqiptɑrèt, i vetmi “shtet fɑshist” qè iu bɑshkuɑm fɑmiljes sociɑliste… Mè
kujtohen lɑvdet qè Musolini kishte mɑrrè ngɑ shumè bɑshkɑtdhetɑrè. E gjithè kjo pèr
tè thènè se Shqipèriɑ nuk èshtè e sigurt ngɑ njè fɑtkeqèsi, ose njè pèrvojè
jodemokrɑtike. Rikthimi mund tè ndodhè, sidomos nè njè Europè ku pèrpɑron
nɑcionɑlizmi ksenofob.
Ju keni qenè gjithmonè njè ɑvokɑt shumè i pèrkushtuɑr i Europès. Çfɑrè mendoni
mbi fuqizimin nè rritje tè Rusisè sè Vlɑdimir Putin, pèrbɑllè Shteteve tè Bɑshkuɑrɑ tè
qeverisurɑ ngɑ Donɑld Trump?
Jɑm i tronditur! Kèto çèshtje, ende kritike, jɑnè kɑtɑndisur nè njè ndeshje boksi tè
dominuɑr ngɑ vulgɑriteti mè klithès. Megjithɑtè, unè nuk jɑm tepèr pesimist pèr tè
ɑrdhmen e kontinentit tonè – kjo èshtè pɑ dyshim njè tipɑr i personɑlitetit tim,
rezultɑt i edukimit tim…